Tuva Cumhuriyeti Ve Huun Huur Tu

Konya'da devam eden "MİSTİK MÜZİK FESTİVALİ” kapsamında Tuva Cumhuriyeti müzik topluluğu Huun Huur Tu grubunu izledik. Dillerini anlamasak da, duygular bizi birleştirdi. Tuva Cumhuriyeti nerededir? Hangi millettendir? Merak ettim ve araştırdım. İşte ortaya çıkan ve merakımızı gideren bilgiler;

Tuva Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu'nda Güney Sibirya'da özerk bir Türk cumhuriyetidir.

Tuva cumhuriyeti, ismini Türk halklarından biri olan Tuvalar'dan alır. Yüzölçümü 170.500 km2'dir. Nüfusu 400.000'e yakındır. Konumu ise kuzeyinde Rusya Federasyonuna bağlı Krasnoyarsk Kray'ı, kuzeybatısında Hakas Özerk Cumhuriyeti, batısında Altay Özerk Cumhuriyeti, güneyinde Moğolistan, doğusunda Buryat Özerk Cumhuriyeti çevrelemiştir. Tuva Cumhuriyeti'nin zengin tarihi ve kültürel mirası çeşitliliğiyle şaşırtıyor. Günümüze kadar gelen milli sanata yansıyan Tuva kültürü dünyanın en ilginç etnik kültürlerinden biri olarak sayılmaktadır.

Kur'an'da Tâ-Hâ suresindeki; "İnnî ene rabbûke fehla' na'leyk inneke bil veadil mugaddesi Tuva” ayetindeki; "Tuva” burası mı?

Tuva Türkçesi, Türk lehçelerinin Kuzeydoğu grubuna girer. Kuzeydoğu grubunda Altay, Saha, Hakas, Tuva lehçeleri bulunmaktadır. Bu grup Sibirya Türk lehçeleri olarak da adlandırılır.

Tarihsel olarak TuvaTürkçesi, SahaTürkçesiyle birlikte, içerisinde Moğolca unsurlar en yoğun bulunan Türk lehçesidir. Kelime içerisinde

-d-sesinin durumuna göre"adak” lehçe grubuna girmektedir. Eski Türkçede bulunan bu

-d- sesini koruyanyegâneTürk lehçesidir.

Sibirya'nın güneyinde Yukarı Yenisey havzasında Moğolistan sınırına yakın bir yerde bulunmaktadır; başşehri Kızıl (114.181 [2010 sayımı]), yüzölçümü 170.500 kilometrekaredir. Yenisey ırmağının bütün kolları Tuva'dan doğar.

Ülkeye adını veren Tuvalar, Türk kökenli bir topluluktur. VI. yüzyıldan itibaren Çin kaynaklarında zikredilen Tu-po (okunuşu Dubo) boyu Tuvalar'ı işaret etmektedir (Taşağıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, s. 116).

Tuvalar kendilerine Tıva demektedir. Bu isim XIX. yüzyıldan itibaren yazılı kaynaklarda geçmeye başlamış, Soyon, Soyot, Uryanhay, Uranhay Tuba kelimeleriyle de ifade edilmiştir. Bay-kara, Çoodu, Deleg (Telengit), Dongak, Hertek, İrgit, Kırgıs, Küjuget, Maadı, Oorjak, Oyun, Sat, Salçak, Sayan, Tumat, Toju, Todut, Uygur, Balıkçı, Kuskun, Höyük, Homuşku, Ondar, Hovalıg, Hoyug, Sarıg, Oy-ondar, Kara-ondar, Darhat (Tarkat) adlı kabileleri mevcuttur.

Tuvalar'ın bulunduğu bölge, milâttan önce III-milâttan sonra III. yüzyıllar arasında Büyük Hun İmparatorluğu'nun idaresi altındaydı. VI-VIII. yüzyıllarda Göktürk hâkimiyetine bağlandı; VIII-IX. yüzyıllar arasında Uygurlar Tuva bölgesine hâkimoldu. O dönemde Yenisey yöresinin en kuvvetli boyu olan Kırgızlar çok güçlenmişti. 840'ta Kırgızlar büyük bir hücumla Uygur hâkimiyetine son verdiler ve kendi kağanlıklarını ilân ettiler. IX-XIII. yüzyıllarda Moğol kökenli kabileler bölgede bulunsa da ancak Cengiz Han döneminde bütün bu kesimi ele geçirebildiler (1207). XVII-XVIII. yüzyıllar arasında buraya Altın Hanlar ve Cungarlar hâkimdi. 1717-1911 arasında Çin'deki Mançu kökenli Ch'ing İmparatorluğu tarafından idare edildi. Ruslar madenleri dolayısıyla 1830'dan itibaren bölgeyle ilgilenmeye başladılar. 1883-1885 yıllarında Mançu hâkimiyetine karşı büyük bir ayaklanma meydana geldi, ayaklanmanın önderleri yakalanarak idam edildi. Artakalan altmış Tuvalı dağlara çekilerek Mançu ordusuna karşı direndi. Nihayet Süt-höl adlı yerde sıkıştırılıp öldürüldüler. Bunlara günümüzde "Aldan Durgunnar” (altmış firari / altmış kahraman) denilir, ayrıca Aldan Maadır adı da verilir. 1914-1921 yıllarında Tuvalar, Çarlık Rusyası'nın idaresi altında kaldı. Bu dönemde bölgedeki Rus nüfusu % 300 arttı. 1911'de Çin'deki Mançu hanedanı ortadan kalkınca Tuvalar (Uryanhaylar) en yüksek dinî liderlerini başkan seçerek bağımsız olmak istedilerse de üç yıl sonra Rusya'nın himayesini kabul etmek zorunda kaldılar. 1917-1921 arası Bolşevik-Çarlık yanlılarının mücadelesine sahne oldu.