TÜRKLERDE MAHALLE KÜLTÜRÜ

Mahalle bir yere yerleşmek anlamındaki "hall” kökünden gelir. Mahalle bizim için "aynı mescitte ibadet eden cemaatin aileleriyle birlikte yerleştiği şehir kesimi” diye tanımlanabilir. Geçmişte mahalle nicelik olarak bazen bin kişi, bazen de 50 hane olarak tarif edilmiştir. Türklerde mahalle, devlet nizamının ve sosyolojik yapının en küçük yapı taşı yani hücresi konumundadır. Merkezindeki cami ve hamam ile onu çevreleyen evlerden müteşekkildir. Türklerde sokak değil mahalle kültürü vardır. Zira bize göre ezan okunduğunda onu duyan herkes komşudur. İşte bu da bir mahallenin sınırlarını çizer. O ezanı duyan herkes komşudur ve birbirlerinden de mesuldür. Allah Resulü "Cebrail bana komşu hakkında o kadar çok tavsiyede bulundu ki ben komşuyu komşuya mirasçı kılacak zannettim.” der.

"Mahallenin namusu, mahallemizin çocuğu, mahallemizin kızı, mahalle kahvesi, mahalle mektebi” gibi kelimleler mahallenin hayatımızdaki yerini anlatmaktadır. Mahallemizden olan bizdendir ve sahip çıkılması gerekir. Osmanlı döneminde mahalleden biri öldürüldüğünde şayet katil bulunamaz ise onun kan parasını tüm mahalleli öderdi. Yavuz Sultan Selim döneminde çıkarılan bir kanunnameye göre mahallede faili meçhul bir hırsızlığın bedelini tüm mahalleli ödemek zorundaydı. Bundan maksat mahalleli semtlerinde olan bitenden haberdar olsun, "Bana ne!” demesin ve bir gören olsun diyedir.

Tıpkı bugün aynı işi yapan esnafın aynı semtte olması gibi eskiden de meslek grupları belirli mahallelere toplanırdı. Debbağlar, Unkapanı, Keresteciler, Çıkrıkçılar, Vezneciler gibi… Ancak bizim sosyolojik yapımızda gettolar yoktur. Müslümanlarla gayrimüslimlerin kendi tercihleri olarak farklı mahallelerde yaşadıkları olmakla birlikte şeriyye sicillerine baktığımızda her dinden, her ırktan insanın aynı mahallede huzur içinde yaşayabildiklerini de görmekteyiz. Sözgelimi Konya'da Selçuklular döneminde genel olarak Müslümanlar sur içerisinde yaşarken gayrimüslimler sur dışında ikamet etmişlerdir. Ama İstanbul, Bosna, Lübnan gibi yerlerde de komşu olarak yaşamışlardır. Her ne şekilde olursa olsun insanlar dostça yaşamış ve birbirlerini dışlamamışlardır.

Camilerde her gün mahallenin bütün erkekleri tarafından akşam ve yatsı namazlarında bir nevi mahalle toplantısı yapılırdı. Devletin merkezinde mahalle, mahallenin merkezinde cami ve imam vardı. Şehirleri kadılar yönetirken, mahalleleri de II. Mahmut dönemindeki muhtar reformuna kadar imamlar yönetirdi. Bir sorun çıktığında kişiler hakkında onun şahitliğine başvurulur; doğum, ölüm, evlenme durumlarını o kaydeder; ondan izinsiz hiçbir şey yapılamazdı. Mahalleye bir kişi yerleşeceğinde mahalleden bir kişinin ve imamın o yeni kişiye kefil olması şartı aranırdı. İmam mahalleyi, mahalleli de imamı kontrol ederdi. Gayrimeşru işler yapanları mahalleli mahkeme kararı ile mahalleden ihraç edebilirdi. Yani anlayacağınız toplumda kendini ve karşısındakini denetleme mekanizması mevcuttu. Arsa yahut ev satılacağında önce komşuya alıp alamayacağı sorulurdu. O alamayacaksa başkasına satılırdı. Kendisine sormadan yabancıya satılan malı komşunun alma hakkı vardı. Yani öncelik komşunundu.

Eski mahallelerimizde bir de "avarız vakıfları” vardı. Bu vakıflar mahallelinin yardımları ile ayakta duran sadaka-i cariyelerdi. Fakirlere yardım; düğün, cenaze, caminin ve mektebin onarılması; imamın ve öğretmenin maaşlarının verilmesi; su yollarının açılması; darda kalana borç verilmesi hep bu vakfın vazifeleri cümlesindendi. Şimdi borç vermek şöyle bir kenara, komşuya selam verilmiyor

Günümüzde komşuluk ilişkileri ve mahalle kültürü bitme noktasına dayanmış durumda. Mahallemizdekiler bir yana apartmanımızdakileri dahi tanımıyoruz. Gelip geçerken selam veren "iyi komşu” oluyor günümüzde. Hâlbuki en uzak komşu en yakın akrabamızdan daha yakındır. En zor anımızda bize komşudan daha hızlı kim yetişebilir?

Bugün özümüzden kopup Batı'daki yaşam biçimini benimsememiz münasebetiyle herkes kendi hayatını yaşıyor ve kimse kimsenin umurunda değil. Bir gören olmak artık suç, ayıp. Mahalle kavramı sadece adres beyan ederken kullanılan bir isim. Başka hiçbir manası yok. Apartmanımıza kimin girip çıktığını bilmiyoruz, soramıyoruz. Devlet, millet gibi en büyük cüzlerimizi Batılılar yok etmeye çalışırken aile, mahalle gibi en küçük cüzlerimizi de biz yok ediyoruz. El birliği ile yok oluyoruz vesselam…