KONYA’NIN MANEVİ MİMARLARI: EBU SAİD HADİMİ (2)

1113 (1701) yılında Konya'nın Hâdim kasabasında doğdu. Asıl adı Mehmed olup babası müderris Fahrürrûm Mustafa Efendi'dir. Buhara'dan göç ederek Anadolu'ya yerleşen ailesinin soyu Hz. Peygamber'e ulaşmaktadır.

Hâdimî nisbesi yanında Hüseynî, Nakşibendî, Konevî nisbeleriyle de anılır. İlk öğrenimini babasının yanında yaptı ve on yaşında iken hâfız oldu. Babasından Kütüb-i Sitte ile diğer bazı hadis kitaplarını senedleriyle birlikte okuduktan sonra 1720 yılında Konya'daki Karatay Medresesi'nde tahsilini sürdürdü. 1725'te hocası İbrâhim Efendi'nin tavsiyesi üzerine İstanbul'a giderek Kazovalı (Kazâbâdî) Ahmed Efendi'nin medresesinde öğrenimine devam etti. Sekiz yıl öğrenim gördükten sonra Hâdim'e döndü ve babasından boşalan Hâdim Medresesi'nde ders vermeye başladı. Bu sırada Hâdimî için babasının medresesi yerine yeni bir medrese inşa edildi.

Fahrürrûm Mustafa Efendi ile birlikte meşhur olmaya başlayan Hâdim kasabası, Ebû Saîd ve oğulları zamanında şöhreti daha da artarak bir ilim ve irfan merkezi oldu. Kendisinden ilim tahsil etmek isteyen talebelerin çokluğu sebebiyle Hâdimî, derslerini yaz aylarında kasabaya 12 km. mesafede bulunan Kervanpınar'da açık havada vermeye başladı. Ünü kısa zamanda Anadolu'nun diğer bölgelerine de yayılan Hâdimî, I. Mahmud tarafından Dârüssaâde Ağası Beşir Ağa vasıtasıyla İstanbul'a davet edildi. Hâdimî, İstanbul'un gözde âlimlerinin de hazır bulunduğu bir mecliste padişah huzurunda ders takrir etti. Bundan çok memnun olan padişah kendisinden Ayasofya Camii'nde bir vaaz vermesini istedi. Hâdimî vaazı sırasında yaptığı Fâtiha tefsiriyle İstanbul âlimlerinin takdirini kazandı. Daha sonra bu vaazını bir risâle haline getirdi. Padişah onun İstanbul'da kalmasını istediyse de Hâdimî kendi kasabasına dönmeyi tercih etti. Yetiştirdiği talebeler arasında İsmâil Gelenbevî, Gözübüyükzâde İbrâhim Efendi, Muhammed b. Süleyman Kırkağacî, Hâfız Hasan Üskübî ve kendi oğulları Said, Abdullah, Mehmed Emin, Nûman gibi âlim ve müderrisler bulunmaktadır. Hâdim'de vefat eden Ebû Saîd kasabanın batısındaki Hâdim Mezarlığı'na defnedildi. Kabrinin civarında babası, annesi, çocukları ve kardeşlerinin mezarları yer alır.

Hâdimî ölümünden kısa süre önce kitaplarını ve değirmeninin bir kısım gelirini Hâdim'de ilim tahsil eden talebelere vakfetti. Hâdimî'nin ve Osman Şühûdî Efendi'nin vakfettiği kitapların 1175 (1761) ve 1177 (1763) yıllarına ait bir listesi o zamanki Konya şehri mahkemesinde muhafaza edilmiştir.

Hâdimî medrese geleneği içinde yetişen seçkin âlimlerdendir. Kendini eser telif edip öğrenci yetiştirmeye adamıştı. Bundan dolayı saray tarafından teklif edilen makamların yerine Hâdim'de ders vermeyi tercih etmiştir. İslâm'ın özüne bağlı bir kişi olan Hâdimî'ye göre şeriatın temel ilkeleri ve sırât-ı müstakîm dairesi dışında kalan birtakım görüşler tarikat sayılmaz. Bununla birlikte Hâdimî bazı âlimlerin aksine, Muhyiddin İbnü'l-Arabî gibi mutasavvıfların zâhirî anlamda küfrü gerektiren sözlerinin ihtiyatla karşılanıp küfürlerine dair fetva verilmemesinin daha uygun olacağını söylerdi.

İlmî kişiliğinin yanı sıra sanata da mütemayil olan Hâdimî'nin bir divan oluşturacak kadar şiir ve ilâhi yazdığı kaydedilmektedir. Ancak bu şiirlerden sadece birkaçı tesbit edilebilmiştir.

Eserleri:

Tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf ve akaide dair çalışmaları dışında birçok eseri bulunmaktadır.

1. el-Berîḳatü'l-Maḥmûdiyye fî şerḥi'ṭ-Ṭarîḳati'l-Muḥammediyye ve'ş-şerîʿati'n-nebeviyye fi's-sîreti'l-Aḥmediyye. Hâdimî'nin en meşhur eseri olup Birgivî'nin eṭ-Ṭarîḳatü'l-Muḥammediyye fî beyâni's-sîreti'l-Aḥmediyye'sinin mufassal bir şerhidir.

2. Mecâmiʿu'l-ḥaḳāʾiḳ. Fıkıh usulüne dair olan eserin çeşitli baskıları yapılmıştır. (İstanbul 1273, 1303, 1318).
3. Ḥâşiye ʿalâ Düreri'l-ḥükkâm. Molla Hüsrev'in Hanefî fıkhına dair Dürerü'l-ḥükkâm adlı eserine 1154 (1741) yılında yazdığı şerhtir (İstanbul 1269, 1270, 1310).
4. ʿArâʾisü'n-nefâʾis (İstanbul 1303). Müellif mantıkla ilgili olan bu eserini, padişahın huzurunda ders takrir ettiğinde İstanbul ulemâsının fıkıh ve ferâiz dışındaki ilimlerde bilgisi bulunmadığını söylemeleri üzerine kaleme almıştır.
5. Eyyühe'l-veled Şerhi (İstanbul 1324).
6. Risâletü tertîli'l-Ḳurʾân. Âdâbü ḳırâʾati'l-Ḳurʾân ve Risâle fî âdâbi ḳırâʾati'l-Ḳurʾân ve fażîletihâ gibi adlarla da anılan bu risâle Yavuz Fırat tarafından yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır.
7. Muḳaddimâtü beyâni mevżûʿâti'l-ʿulûm ([taş baskısı], yer yok, ts.).
8. Risâle fî ḥaḳḳı'l-Ḫıżır ([taş baskısı], yer yok, ts.).
9. Risâletü'l-besmele (İstanbul 1201, 1304). Risâletü şerḥi'l-besmele (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5311) adıyla da bilinen bu eserde Hâdimî besmelenin mâna ve hikmetlerini lugat, kelâm, fıkıh, tefsir, tasavvuf vb. on sekiz ilim yönünden açıklamış ve bu hususta 100 kadar kaynaktan faydalandığını belirtmiştir.
10. Ḫazâʾinü'l-cevâhir ve meḫâzinü'z-zevâhir (İstanbul 1261).
11. er-Risâletü'n-Naḳşibendiyye. Hakikat ehlinin âdâbını ve halis tarikatın şartlarını ihtiva eder. Dervişzâde Mehmed Zeynelâbidîn Karamânî'nin Arapça olarak şerhettiği eseri daha sonra oğlu Mehmed Münib bazı açıklama ve ilâvelerle Tuhfetü'l-mülûk fî irşâdi ehli's-sülûk adıyla Türkçe'ye çevirmiştir (İstanbul 1268).
12. Şerḥu'l-Evrâdi'l-Bahâʾiyye (İstanbul 1298).
13. Hidâyetü'ṭ-ṭâlibîn. Hâdimî'nin, müridlerinin isteği üzerine Nakşibendî tarikatıyla ilgili olarak derlediği bu Farsça eser önce Arapça'ya tercüme edilmiş, ardından Muhammed b. Veliyyüddin Hıfzî tarafından Terceme-i Hidâyetü't-tâlibîn adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir (İstanbul 1298).

Hâdimî'nin matbû eserlerinden başka yazma halinde kitap ve risâleleri de bulunmaktadır.

İki gündür; "KONYA'NIN MANEVİ MİMARLARI”nı köşemde işliyorum, işlemeye de devam edeceğim. Bu kıymetli büyüklerimiz gönüllere taht kurmayı becermiş ilim ve irfan adamları. Aslında ilim, insanları bu seviyeye yükseltmeli. (19 TEMMUZ 2022)